Overheid voor de rechter gedaagd vanwege privacy schendingen door het Systeem Risico Indicatie

Verschillende maatschappelijke organisaties waaronder de stichting Privacy First en het Nederlands Juristencomité voor de Mensenrechten (hierna: ‘de Organisaties’) zijn  een rechtszaak gestart tegen de staat om een einde te maken aan het gebruik van een fraude-opsporingssysteem. Het systeem, genaamd: “Systeem Risico Indicatie” (hierna: ‘SyRi’) zou een te grote inbreuk maken op de privacy van burgers.   

Wat is SyRi?

SyRi is een door het ministerie van Sociale Zaken ontwikkeld opsporingssysteem. Het doel van SyRI is om sneller fraude met sociale voorzieningen op te sporen, zoals fraude met uitkeringen, toeslagen en belastingen. Het zo veel mogelijk verminderen van uitkeringsfraude is een belangrijk doel. Er is echter veel discussie over de manier waarop dit doel door de staat wordt nagestreefd. De overheid analyseert daarvoor namelijk veel data van burgers, die daarvan niet van op de hoogte zijn. De vraag is of het doel van het verminderen van (o.a.) uitkeringsfraude alle middelen heiligt.

Werkwijze van SyRi

Het SyRi haalt persoonsgegevens uit verschillende databanken en maakt vervolgens met een algoritme een risicoanalyse van individuen in een bepaalde wijk. Met al deze gegevens berekent SyRi aan de hand van verschillende indicatoren voor ieder individu in die wijk de kans op sociale zekerheids- arbeids- en belastingfraude. SyRi gebruikt daarbij gegevens van onder meer de belastingdienst, gemeenten, politie, het UWV en andere organisaties. Gegevens die SyRi verwerkt zijn onder meer arbeidsgegevens, fiscale gegevens, inburgeringsgegevens, gegevens over uitkeringen, toeslagen, subsidies, gegevens over (on)roerende zaken, onderwijsgegevens, re-integratiegegevens,  enzovoort.  Individuen met een hogere kans op fraude worden aan verder onderzoek onderworpen. SyRi is ingezet in specifieke wijken in Eindhoven, Rotterdam en Haarlem.

Bezwaren tegen het gebruik van SyRi

De Organisaties stellen dat SyRi in strijd is met Internationale en Europese privacywetgeving. Kortgezegd stellen zij dat de wettelijke grondslag voor het gebruik van SyRi (‘de wet SUWI’) de Nederlandse overheid een vergaande, bijna onbeperkte vrijheid geeft tot het verzamelen van gegevens over burgers. Een beperking van een grondrecht is enkel gerechtvaardigd als dit voor burgers voorzienbaar is, er voldoende waarborgen zijn voor de bescherming van hun rechten, en deze beperking noodzakelijk is om het beoogde doel (in dit geval het opsporen van uitkeringsfraude) te behalen. De Organisaties stellen dat het recht op respect voor het privéleven – dat onder meer is vastgelegd in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens – door het gebruik van SyRi wordt beperkt, en dat aan de hierboven genoemde eisen van voorzienbaarheid, voldoende waarborgen en noodzakelijkheid niet is voldaan.

SyRi stelt de overheid namelijk in staat om zich op willekeurige wijze te mengen in het privéleven van burgers die niet van fraude worden verdacht, en die ook niet (kunnen) weten dat zij onderwerp zijn van een dergelijk onderzoek. Bovendien heeft de burger deze gegevens nooit afgestaan aan de overheid voor dit specifieke gebruik. Er zijn geen goede waarborgen die het recht op privéleven van de burgers kan beschermen, en ook is twijfelachtig in hoeverre deze beperking van het recht op privéleven nu echt noodzakelijk is voor het opsporen van uitkeringsfraude.

Ook Philip Alston, de VN-rapporteur op het gebied van extreme armoede en mensenrechten heeft een zeer kritische brief geschreven (Amicus Curiae) aan de rechtbank waarin hij zijn zorgen over SyRi uit. De VN-rapporteur heeft de volgende bezwaren tegen SyRi:

• SyRi zou burgers die afhankelijk zijn van de sociale zekerheid kwetsbaarder maken voor inbreuken op het recht van privéleven. Immers, het gebruik van SyRi bepaalt of een sociale zekerheidsgerechtigde aan nader onderzoek omtrent fraude wordt onderworpen.
• SyRi ontbeert fundamentele en procedurele privacy-waarborgen voor burgers. Op basis van de wettelijke grondslag van SyRi is het bijvoorbeeld onmogelijk om als burger te bepalen op welke wijze organisaties allemaal gelinkt zijn aan SyRi, welke data SyRi verwerkt, welke indicatoren worden gebruikt om te bepalen of een individu in een risicocategorie terecht komt en hoe het algoritme werkt. Dit is strijdig met het idee dat overheden hun wetten openbaar maken zodat burgers hun handelen daarop kunnen afstemmen.
• De data die SyRi verwerkt is door burgers nooit afgestaan voor dit doel. Noch was het voor burgers te voorzien dat hun data hiervoor zou worden gebruikt.
• De inzet van SyRi levert weinig resultaat op, dat wil zeggen dat er weinig fraude door wordt opgespoord. In een project waarbij de waterverbruikgegevens en adressen van 35.000 burgers werden opgevraagd van waterleidingbedrijven die vervolgens werden gekoppeld aan een adressenbestand van uitkeringsgerechtigden werd slechts bij 42 personen vastgesteld dat sprake was van samenlevingsfraude. Dit is 1 op de 833 burgers of 0,12%.

Rechtszaak

Concreet vorderen de Organisaties o.a.:

• dat de rechter verklaart dat de wet structuur uitvoeringsorganisatie werk en inkomen (‘wet SUWI’) en het besluit SUWI (de wettelijke grondslag voor het gebruik van SyRi) en de verwerkingen van persoonsgegevens bij de inzet van SyRi in strijd zijn met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (hierna: ‘EVRM’), andere internationale verdragen en Europese Privacywetgeving;
• dat om die reden de wettelijke grondslag (‘wet SUWI’ en het besluit SUWI) voor het gebruik van SyRi buiten werking dient te worden gesteld;
• de staat te verbieden om persoonsgegevens te verwerken bij de inzet van SyRi.

Op 29 oktober 2019 is de zitting geweest en op 5 februari 2020 wordt het vonnis verwacht.